"Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν" Μ. Μπρεχτ

Abstract

Πλάνητας ο Μπρεχτ στα τρίστρατα του κόσμου, κυνηγημένος απ' τον τόπο του την επομένη της πυρπόλησης του Ράιχσταγκ (27-2-1993), αρχίζει να γράφει στα 1939 - παράλληλα με άλλα θεατρικά έργα ("Η ανάκριση του Λούκουλου", "Η μάνα Κουράγιο"), θεωρητικά κείμενα (λ.χ. "Η Αγορά του χαλκού"), ποιητικά ("Ποιήματα του Σβέντμποργκ) - και τον "Καλό άνθρωπο του Σετσουάν". Το έργο ολοκληρώνεται το 1941, οπότε ο Μπρεχτ μπαρκάρει για τις ΗΠΑ, από τις οποίες εκδιώκεται ουσιαστικά με την ανάκρισή του από τη μακαρθική Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών τον Οκτώβρη του 1947. Ο "Καλός άνθρωπος του Σετσουάν" πρωτοπαρουσιάστηκε στο θέατρο "Σαουσπιλχάους της Ζυρίχης, τον Φεβρουάριο του 1943, σε σκηνοθεσία του ηθοποιού Λέοναρντ Στέκελ, ο οποίος συμβάλλει στη διάδοση του θεάτρου και των ιδεών του, εξόριστου από όλη την κατεχόμενή από τους ναζί Ευρώπη, Μπρεχτ. Έργο της εξορίας, βαθύτατα ηθικό, "Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν" θέτει τον καταπιεσμένο, τον εκμεταλλευόμενο από την καπιταλιστική κοινωνία άνθρωπο μπροστά στην ευθύνη του: θα παραμείνει θύμα ή θα μεταβληθεί σε θύτη, αν θέλει να επιβιώσει σ' αυτό το σύστημα εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο; Η, με "την πείνα για την αλήθεια και τη δίψα για τη γνώση" θα συνειδητοποιήσει την αλλοτρίωσή του; Θα ανακαλύψει τη μόνη οδό της λύτρωσής του, της ελευθερίας του, τη μόνη δυνατότητα να είναι και να φαίνεται ηθικός; Την ανατροπή της κοινωνίας εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο; Δική του η επιλογή. Δική του η απόφαση. Δική του, ιστορική, η υλοποίησή της, όπως με τον επίλογό του, λέει ο Μπρεχτ στο κοινό. Για να μπορεί η ηθική και η καλοσύνη "να ανθίσει", πρέπει να ψάξει ο θεατής, το άτομο, το κοινωνικό σύνολο, να βρει τη λύση. Η λύση υπάρχει. Μπορεί να τη βρει, διακρίνοντας και κρίνοντας σε τι κοινωνία ζει και ποια είναι η θέση του απλού, αδύναμου, ηθικού ανθρώπου σ' αυτήν. Πρέπει να τη βρει. Παλιός λαϊκός μύθος η ιστορία της Σεν Τε της πόρνης, του καλού ανθρώπου, ενός "αγγέλου" επί γης, που οι "θεοί" της όριζαν να είναι και να παραμένει καλή μέσα σ' ένα κόσμο αδικίας και εκμετάλλευσης. Αυτή η αδικημένη, η πόρνη με την αμόλυντη ψυχή, ορίζεται σαν η μόνη παρηγοριά, η μόνη ανακούφιση των αδικημένων από την κοινωνία τούτη. Μα οι αδικημένοι είναι πολλοί και πολλαπλασιάζονται. Και οι αδικούντες όλο και λιγότεροι, όσο ισχυροποιούνται οι πιο αμείλικτοι απ' αυτούς. Αυτό το μύθο ο Μπρεχτ τον έκανε πολιτική "παραβολή", θέτοντας εξαρχής το ερώτημα: Μπορεί ο άνθρωπος να ζει με την ελεημοσύνη; Μπορεί η καλοσύνη ενός ανθρώπου να εξαγνίζει μια απάνθρωπη κοινωνία: Μπορεί η ηθική ενός ανθρώπου !να ηθικοποιεί έναν ανήθικο κόσμο; Μπορεί να ζήσει η Σεν Τε μόνο με την καλοσύνη της; Θέλει να είναι καλή, αλλά πώς θα πληρώσει το νοίκι της; Θέλει να είναι τίμια, αλλά πουλάει το κορμί της για να ζήσει. Θέλει την άδολη αγάπη, αλλά για μια δύστυχη πόρνη είναι απαγορευμένο αγαθό. Θέλει ένα παιδί, αλλά στην κοινωνική θέση που βρίσκεται θα γεννήσει έναν ακόμη αδικημένο, που η ελεημοσύνη ή ο σκουπιδοντενεκές των χορτάτων θα είναι η "μοίρα" κι η "τροφή" του. Υλιστής, διαλεκτικός ο Μπρεχτ δεν ανταπατάται και δεν απατά το κοινό: Ο άνθρωπος –«ύλη» κι αυτός - αλλάζει, υποκείμενος στο καλό ή στο κακό. Διχάζεται ανάμεσα στο κακό και το καλό. Μεταμορφώνεται σε «άγγελο» και "δαίμονα". Ως "άγγελος" αδικείται. Ως "δαίμονας" αδικεί. "Άγγελος" και "δαίμονας" μαζί διαιωνίζουν την αδικία. Μόνο ο συνειδητοποιημένος άνθρωπος θα την πολεμήσει και θα την καταργήσει. Αλλιώς θα βασανίζεται και θα βασανίζει, σαν τη διχασμένη Σεν Τε που μεταμορφώνεται σε άνδρα. Στον Σούι Τα, που με τα δολάρια των |θεών", σαν ανταμοιβή της καλοσύνης της, αγόρασε ένα μικρό καπνοπωλείο εξαθλιωμένων μικρεμπόρων και εξελίχθηκε σε καπνοβιομήχανο και μεγαλέμπορο. Σε αδυσώπητο εκμεταλλευτή όσων σαν Σεν Τε εξακολουθεί να ελεεί. Τα δολάρια, λοιπόν, τι κάνουν! Αναφορά, άμεση, του Μπρεχτ στο νόμισμα-σύμβολο του καπιταλισμού και στη συσσώρευση μονοπωλιακού κεφαλαίου. Ο "άγγελος των προαστείων" της εξαθλιωμένης φτωχολογιάς, η Σεν Τε κρύβεται κάτω από τη μάσκα του εξαδέλφου Σούι Τα. Η Σεν Τε ερωτεύεται τον Γιανγκ Σουν, τον άνεργο αεροπόρο. Για να εξασφαλίσει μια θέση πιλότου (όπως σήμερα μια θέση εργασίας στα καράβια...) χρειάζεται να πληρώσει. Κι είναι φτωχός. Μα κι ο φτωχός σε κοινωνία εκμετάλλευσης μπορεί να εκμεταλλευτεί άλλον άνθρωπο. Ο Γιανγκ Σουν θα προτιμήσει να πουλήσει η Σεν Τε το μαγαζάκι της παρά να δουλέψει σ' αυτό. Ο Σούι Τα (Σεν Τε) δοκιμάζει την ειλικρίνεια της αγάπης και τη συνείδηση του Σουν. Η πρώτη είναι αληθινή, μα η ανάγκη κάνει τη συνείδηση ελαστική. Η Σεν Τε από έρωτα και καλοσύνη αυτοκαταστρέφεται, και το παιδί που κρυφά περιμένει θα μπει κι αυτό στη "στρατιά" των δυστυχισμένων. Μόνη "διέξοδος" της μένει ο "εξάδελφος". Με το παράνομο εμπόριο, τις πονηρές δοσοληψίες του και το εργοστάσιο που στήνει με τα φτηνά χέρια των πιο εξαθλιωμένων. Μόνη προοπτική ταξικής συνειδητοποίησης του Σουν η δουλειά. Στο καπνεργοστάσιο του "δαίμονα" Σούι Τα, που όλο και του φουσκώνει η κοιλιά... και γίνεται "βασιλιάς" του καπνού στο Σετσουάν. Και η Σεν Τε εξαφανισμένη. Βρέθηκαν μόνο τα ρούχα τη Δεν απέμεινε ούτε ένας άνθρωπος καλός, ούτε ένας "άγγελος" σ' αυτή την επίγεια κόλαση. Το πλήθος των "κολασμένων" κραυγάζει: Ο "βασιλιάς" του καπνού τη σκότωσε! Μα υπάρχουν ακόμη δικαστές και δικαστήριο. Το "δικαστήριο" της ηθικής, της αγάπης, της συνείδησης, της ταξικής συνειδητοποίησης. Σ' αυτό θα "αποκαλυφθεί" ο Σούι Τα, ομολογώντας τη φοβερή αλήθεια της Σεν Τε. Το "αμάρτημα" της εντολής των "θεών" για καλοσύνης παρηγόρια σε μια κοινωνία της κακότητας. Σε μια κοινωνία που νόμο της έχει την αδικοπραγία. Πόσο ν' αντέξει σ' αυτή την κοινωνία η ηθική; Πόσο η καλοσύνη; Η ηθική κι η καλοσύνη δεν είναι άτρωτες απέναντι στο κακό. Αυτό θα ήταν χριστιανική ψευδαίσθηση, σ' ένα κόσμο που συνθλίβει τον άνθρωπο και τα μικρά όνειρά του. Ο Σουν, αντί αεροπόρος έγινε εργάτης. Και η Σεν Τε περιμένει το παιδί τους. Για να το ζήσει χρειάζεται να επιτρέψουν οι "θεοί" και τον "εξάδελφο". Έστω για λίγο κάθε μήνα. Για "μετρημένη" εκμετάλλευση των εργατών στο καπνεργοστάσιο.. Αλλιώς, μόνο σαν Σεν Τε θα την κατασπαράξει η κοινωνία, μαζί και το παιδί της. Και οι "δίκαιοι" φιλάνθρωποι "θεοί" για να έχουν λόγο ύπαρξης κι αυτοί με έναν, έστω, ελεήμονα στους φτωχούς "άγγελο" επί γης, εγκρίνουν και ολίγον... Σούι Τα. Για να μη γκρεμιστούν κι αυτοί απ' τα ουράνια... Η ατομική καλοσύνη και ηθική - εγωπαθής στο Βάθος - μόνο αυταπάτη είναι. Κοινωνικό αδιέξοδο και εθελοτυφλία. Αλίμονο στους ανθρώπους αυτής της κοινωνίας, η οποία για να εξακολουθήσει να υπάρχει χρειάζεται έναν "καλό άνθρωπο". Διχασμένο και γι' αυτό και υπαρξιακά δυστυχισμένο, αφού πρέπει να διαλέγει συνεχώς: Ή την αυτοκαταστροφή του, ως θύμα. Ή την άρνηση του εαυτού του ως θύτη. Μήπως το διπλό δράμα της δισυπόστατης Σεν Τε δείχνει τον άλλο, τον μόνο σωτήριο, δρόμο για όλες τις Σεν Τε, για όλους τους Γιανγκ Σουν και τα παιδιά τους; Να αλλάξει η κοινωνία και ο άνθρωπος. Να αλλάζουν οι θεοί ή να καταργηθούν. Ο Μπρεχτ έθεσε το ερώτημα, κάποτε. Το θέτει και σήμερα. Αν χρειαστεί και αύριο. Γιατί ο Μπρεχτ δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος ποιητής. Είναι ένας κοινωνικά διαχρονικός ποιητής. Και το υπέροχο αυτό έργο δεν γράφηκε για αγωγή μόνο της ψυχής. Αλλά και αγωγή της σκέψης, της γνώσης, της Αλήθειας,της Ανάγκης. Και το ερώτημά του, είτε το αποδέχεται κανείς, είτε όχι. Δική του η ευθύνη. Αλλά το ερώτημα (αντικειμενικά) υπάρχει. Κι όσο (αντικειμενικά) θα υπάρχει πρέπει να απαντηθεί. Θα απαντηθεί, αργά ή γρήγορα από την αδήρητη, συλλογική Ανάγκη του Καλού. Αριστούλα Ελληνούδη («ΘΥΜΕΛΗ»)