"Άλκηστις" Ευριπίδη

Abstract

"Κατά μίαν "υπόθεσιν" του δράματος, οφειλομένην πιθανότατα στον περίφημο γραμματικό Αριστοφάνη τον Βυζάντιο, το έργο τούτο δεν ανήκει στον κύκλο της τραγικής τέχνης, γιατί παρά τους κανόνες της, που επιζητούν την κάθαρση "δι' ελέου και φόβου", το δράμα έχει "κωμικοτέραν την καταστροφήν", μεταφέρει δηλαδή από τη συμφορά και την οδύνη στην αγαλίαση και στην ευτυχία. Έτσι κατά τον γραμματικό, το δράμα επέχει τη θέση του σατυρικού δράματος, πραγματικά δε τοποθετείται και τέταρτο σε μια τετραλογία, που τα πρώτα της τρία δράματα είχαν τους τίτλους "Κρήσσαι", "Αλκμαίων δια Ψωφιδος", "Τήλεφος". Ποια βέβαια σχέση μπορούσε νάχει η υπόθεση της "Αλκήστιδος" με τα τρία δράματα, καθώς και μεταξύ τους τα τρία δράματα αυτά, δεν μπορούμε να ξέρουμε". Η παράθεση του παραπάνω αποσπάσματος του Παναγή Λεκατσά (μικρή σπουδή στον σημαντικό αυτό φιλόλογο-μελετητή του αρχαίου δράματος), συμπυκνώνει τις απολύτως αναγκαίες πληροφορίες για το έργο του Ευριπίδη και το ερμηνευτικό πρόβλημά του. Ερμηνευτικό πρόβλημα άλυτο - καθώς ατυχώς χάθηκαν οι τρεις τραγωδίες κι απέμεινε από την τετραλογία η "Άλκηστις" με τον αμφιβόλου ορθότητας προσδιορισμό της ως "σατυρικού δράματος" - και γι' αυτό γοητευτικό, εις τους αιώνες των αιώνων. Πρόκληση για μελετητές, μεταφραστές και καλλιτέχνες της σκηνής, που ελκΰονται από την ιδιοτυπία αυτού του αριστουργήματος και την "τραγική ειρωνία" να απαντούν, αλλά να παραμένει αναπάντητο το ερώτημα: Τι είναι η "Άλκηστις"; Τραγωδία, σατυρικό δράμα, κωμωδία, ιλαροτραγωδία; Μήπως είναι λαϊκή παραμυθία, μεταπλασμένη σε έντεχνη ποίηση; Μια σατυρική αλληγορία, ίσως του ποιητή για γεγονότα, πρόσωπα, κοινωνικές και θρησκευτικές ιδέες, αξίες και θεσμούς της εποχής; Μια απάντησή του, σ' εκείνους που κατηγορούσαν για "μισογυνισμό" τη δραματουργία του; Μια καινοτομία του, μια πρόταση ουσιαστικής, σε βάθος της μέχρι τότε θεματικής, τον χαρακτήρα και της όχι τόσο παράξενου είδους που αποκαλούνταν σατυρικό δράμα και πλαισίωνε τραγωδίες κάθε τετραλογίας; Μήπως, μια θαυματοποιητική "έκρηξη" υπερεαλισμού που ανασταίνει... και νεκρούς, τον "τραγικότερον των τραγικών", πολιτικοποιημένου και ρεαλιστή Ευριπίδη; Ή, τέλος, πέρα και πάνω απ' όλες τούτε ή κι άλλες "απαντήσεις" στο ερώτημα, πρόκειται για μια ποιητική ελεγεία του για τη ζωή και το θάνατο, για την αυτοθυσία και το ακέραιο ήθος; Για μια αυτοπαρηγορία του απέναντι στην τραγωδία του θανάτου, με την "αθανασία" του άξιου νεκρού στη μνήμη των ζωντανών; Η "Άλκηστις" (η τετραλογία του Ευριπίδη απέσπασε το δεύτερο βραβείο στους θεατρικούς αγώνες του 438 π.Χ.) "κατάγεται" από το Θεσσαλικό κύκλο, που μυθολογεί περί θανάτου και "επιστροφής" νεκρών στον απάνω κόσμο. Η Άλκηστη και ο Άδμητος (από αγάπη για τον οποίο - και αντ' αυτού - προσφέρθηκε να κατεβεί στον Άδη με "συνένοχο" στο θάνατό της τον προστάτη του άντρα της "θεό" Απόλλωνα και σωτήρα της τον "άνθρωπο" Ηρακλή), συγγενεύουν με την Ιπποδάμεια και τον Πρωτεσίλαο, την Κόρη και τον Πλούτωνα. Ένας μυθολογικός "κύκλος" της αέναης ζωής και του θανάτου. Της φθαρτής μεταβαλλόμενης αναζωογούμενης ύλης - φύσης και όντων. Ένας πολύκλαδος μυθολογικός κύκλος, που "έθρεψε" δοξασίες, θρησκείες, φιλοσοφίες, επιστήμες, τέχνες με την "ανάσταση εκ νεκρών". Παντοτινή, μα αδικαίωτη προσδοκία των ανθρώπων που χάνουν αγαπημένο πρόσωπο. Αλλά και επίτευγμα της συνείδησης, της μνήμης, της Ιστορίας και του Πολιτισμού του ανθρώπου, που "αποθανατίζουν" τους νεκρούς τους. Ο Ευριπίδης με τον αμφιλεγόμενο χαρακτήρα του έργου του αυτού, θέτει ερωτήματα και απαντά σε άλλα, μυθολογώντας για τη ζωή και το θάνατο. Για τον άνθρωπο, τις αξίες, τα αισθήματα, τα προτερήματα και ελαττώματα του. Τον ατομιστικό εγωισμό του ή την αυτοθυσία του. Τη γενναιότητα ή δειλία του. Την αρετή και την κακία του. Την αλήθεια και το ψεύδος του. Τη διάσταση ανθρώπινου και θεϊκού στοιχείου. Κι ακόμη, για την ανισότιμη, αδικημένη θέση της γυναίκας, σε σχέση με την προνομιακή του άνδρα, στην αρχαία κοινωνία. Γ ια τη χρησιμοποίηση "θεών" - με ισχυρότερες "θεόθεν" εντολές - από ανθρώπινα συμφέροντα (σε μια ανισότιμη κοινωνία ανισότιμοι μεταξύ τους είναι κι οι θεοί), καυτηριάζοντας έτσι το ρόλο της θρησκείας στην κοινωνία. (Ο Απόλλωνος, τιμωρημένος απ' τον Δία, υπηρετεί και προστατεύει τον Άδμητο. Ακόμη και από τον πρόωρο θάνατο που του μελλόταν, με... ανταλλαγή: Αντί του Άδμητου κι αφού οι μωροί γονείς του αρνούνται, και οι δύο, να πεθάνουν για να ζήσει το παιδί τους, στο Θάνατο θα προσφερθεί με γενναιότητα η Άλκηστη, από αφοσίωση κι αγάπη στον άντρα της). "Αντίποδας" της παιδοκτόνου, πανούργας Μήδειας η αγαθή (με την αρχαία έννοια), τρυφερή μητέρα, Άλκηστη. "Αντίποδας" της άπιστης, προδοτικής Ελένης η πιστή, αυτοθυσιαζόμενη σύζυγος Άλκηστη. Ιδού, ίσως μια από τις απαντήσεις του Ευριπίδη. Σ' αυτήν περί του "μισογυνισμού" του. Ιδού, ίσως και κάποια ερωτήματα-σχόλια του: Περί της "ανδρείας" των ανδρών (ο Άδμητος... δέχεται τη θέση του στον Άδη να πάρει η Άλκηστη). Περί της "δεδομένης" αγάπης των γονέων (οι γονείς του Άδμητου... φυλάνε τη ζωούλα τους). Περί της "αμερόληπτης δικαιοσύνης" (η Άρτεμη, εκδικητικά, όρισε να πεθάνει ο Άδμητος επειδή εκείνος δε θυσίασε και σ' αυτήν τη μέρα του γάμου του. Όμως, ο Απόλλωνος τον απάλλαξε απ' το θάνατο... αφήνοντας στο Χάρο την Άλκηστη). Περί της "άνωθεν μοίρας" (η Άλκηστη συνειδητά αυτοθυσιάζεται). Περί του τι είναι τραγικότερο εντέλει: ένας αξιοπρεπής θάνατος ή μια αναξιοπρεπής ζωή; Και άραγε είναι "θάνατος" μια τέτοια ζωή και "ζωή" ένας τέτοιος θάνατος; Και η ανταμοιβή ενός τέτοιου ανθρώπου, σαν την Άλκηστη, δεν πρέπει νάναι η "αθανασία"; Η "ανάστασή" του με τη μνήμη, με τον μνημόσυνο έπαινο των ζώντων; Ερώτημα θα παραμένει κι αίνιγμα δυσεπίλυτο τι έργο είναι η "Άλκηστις”, αφού και η "επιστροφή" της απ' τον Άδη, το "φάσμα" της επί της γης, είναι ένα μεταίωρο "αίσιο" τέλος του δράματος. Όσο "αίσιο" μπορεί να είναι το γεγονός του "φάσματος" ενός νεκρού που αποτυπώνεται σ' ένα έργο της ιστοριογραφίας ή των Τεχνών: ποιητικό, πεζογραφικό, θεατρικό, κινηματογραφικό. Όσο "αίσιο" τέλος, όση "ευτυχία" μπορεί να είναι η "επάνοδος" της μορφής του αγαπημένου νεκρού με τη δημόσια θέα του και το καθημερινό "παρόν" του στους οικείους και στο σπίτι του, μέσα από ορατές - απτές και ταυτόχρονα ψευδαισθητικές - εικόνες του παρελθόντος του, που προσφέρει και οίκοθεν η σύγχρονη τεχνολογία των πολυμέσων ήχου και εικόνας. Ως προς ένα τέτοιο "αίσιο" τέλος μερικών θανάτων, συμβάλλει η τηλεόραση τα μέγιστα. Τι τραγική ειρωνία!... Αριστούλα Ελληνούδη ("ΘΥΜΕΛΗ")