"Ηλέκτρα" Σοφοκλή

Abstract

Η «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή, που διαδραματίζεται στο «αιματωμένο ανάκτορο των Πελοπιθών» είναι λαμπρός άθλος του αρχαίου δράματος το οποίο γέννησε και θέσπισε η Αθηναϊκή Δημοκρατία σαν «κάθαρση» της ατομικής πράξης και του πολιτειακού γίγνεσθαι. Η μαζική παρακολούθηση του θεάτρου και των θεατρικών αγώνων από τους πολίτες είχε το νόημα της λαϊκής ετυμηγορίας για τα κοινά. Η επιβράβευση ενός ποιητή για τον δραματικό ή κωμικό μύθο του από το κοινό, δεν απεδείκνυε μόνο το υψηλό πνευματικό και θεατρικό αισθητήριο του κοινού. Σηματοδοτούσε και το ηθικό, κοινωνικό, πολιτικό κριτήριό του, την κρίση για ημέρες, έργα και θεσμούς της πολιτείας. Το αρχαίο δράμα – και στο τραγικό και στο κωμικό είδος του – υπήρξε αληθινά λαϊκό θέατρο, με τα δεδομένα, βέβαια, της δουλοκτητικής κοινωνίας. Η «Ηλέκτρα» παραστάθηκε μεταξύ του 419 με 413. Τότε που μαινόταν ο Πελοποννησιακός Πόλεμος και δοκιμαζόταν η Αθηναϊκή Δημοκρατία. Ο Σοφοκλής δεν ασκούσε πολιτική με τη δραματουργία του, οι συγκαιρινοί του Ευριπίδης και Αριστοφάνης. Η δραματουργία του ρίζωνε στη θρησκευτική καταγωγή του θεάτρου. Ποιος, όμως, μπορεί να αποκλείσει – καθώς ελλείπουν ιστορικά στοιχεία και το σύνολο των έργων του, ώστε να εκτιμηθεί πληρέστερα η κοινωνική και φιλοσοφική του αντίληψη – ότι λ.χ. η «Ηλέκτρα» είναι μια αλληγορική μεταφορά, μέσω του μύθου των Ατρειδών, της αγωνίας του ποιητή για την αλληλοσφαγή, για τη διασάλευση της ηθικής και της τάξης όχι από «θεία βούληση» από αλλά από συνειδητή ανθρώπινη ενέργεια; Στη σοφόκλεια εκδοχή του μύθου, εξάλλου, ελάχιστο ρόλο παίζουν οι θεοί και μέγιστο οι άνθρωποι. Η Κλυταιμνήστρα και ο Αίγισθος δολοφόνησαν τον Αγαμέμνονα όχι επειδή ήταν "δέσμιοι" μιας "θεϊκής εντολής", αλλά επειδή ήταν αδυσώπητοι σφετεριστές της εξουσίας. Εξίσου τη "δίκη" και καταδίκη της Κλυταιμνήστρας (και του Αίγισθου) δεν την υπαγορεύει ένας θεός. Θα γίνει έργο αυτοδικίας των παιδιών της. Η Ηλέκτρα συνειδητά αποφασίζει την τιμωρία. "Υφαίνει" η ψυχή της τη μητροκτονία ως αντίδοτο στην τυραννία, στον πόνο από την άδικη πατροκτονία. Ο αδελφός της Ορέστης, φυσικός διάδοχος της εξουσίας - στερήθηκε τον "οίκο" του για να γλυτώσει από τους σφετεριστές του - θα γίνει το εκτελεστικό όργανο της αυτοδικίας. Συμπαραστάτης του ο Λύκειος Απόλλωνος και μέσο του ο δόλος (το ψέμα του Παιδαγωγού ότι ο Ορέστης σκοτώθηκε), ώστε να πέσει ανυποψίαστη η πατροκτόνος μάνα στα χέρια του μητροκτόνου γιού της. Αυτή είναι όλη κι όλη η "θεϊκή παρέμβαση". Αμφίσημη και αμφίβολη ως προς τη βοήθεια που προσφέρει στον Ορέστη. Αναγκαία, όμως, για να συνθέσει ο ποιητής μ' αυτήν και με το δόλο (το ψέμα), που φέρνει νέα δάκρυα στην Ηλέκτρα για τον "νεκρό" αδελφό, την ευδαίμονα αλληλοαναγνώριση Ηλέκτρας-Ορέστη. Τη μόνη φωτεινή αχτίδα, μέσα στο ζόφο του πένθιμου αυτού δράματος. Η "Ηλέκτρα" είναι η τραγωδία της εκδίκησης. Η τραγωδία της μητροκτονίας, με έρεισμά της την πατροκτονία, που και αυτή επικαλούνταν την παιδοκτονία (τη θυσία της Ιφιγένειας) για να κατακτήσει ο Αγαμέμνονας την Τροία. Η "Ηλέκτρα" είναι η αλληλουχία του χυμένου αίματος που καταλύει το γένος των Ατρειδών. Είναι η τραγωδία του πένθους, του "αμαρτίας γονέων παιδεύουσι τέκνα". Όσο κι αν τα πρόσωπα του δράματος θύουν στους θεούς για ευόδωση των πόθων τους, "μοίρα" τους είναι η πράξη τους. "Τροχός" της ιστορίας του είναι ο ίδιος ο άνθρωπος κι οι πράξεις του. Θεοσεβούμενος ποιητής ο Σοφοκλής θλίβεται για τη σύγκρουση ηθικών νόμων και ανθρωπίνων πράξεων, μα και πονά για τα πάθη του ανθρώπου από αυτή τη σύγκρουση. Γιατί ο φόνος φέρνει φόνο. Το αίμα, άλλο αίμα. Κι οι "χθόνιοι θεοί" της μητριαρχίας και της πατριαρχίας ερίζουν θανάσιμα επί των ανθρώπων. Και οι Ερινύες, οι "Σκύλες" της συνείδησης παραμονεύουν. Κατέχουν κι αυτές μερίδιο "εξουσίας" επί της ανθρώπινης ύπαρξης. Διαιωνίζουν τον εφιάλτη, όσο στο γένος των ανθρώπων βασιλεύει η Ερις κι όχι η έλλογη Τάξη και η Δίκη, ώστε δίκαια να κρίνουν "Όλα τα πάθη της Γενιάς, όσα έγιναν κι όσα θάρθουν" (μετάφραση Γ. Χειμωνάς). Μα η αυτοδικία υπαγορεύει δια στόματος του παιδαγωγού (όνομα που σηματοδοτεί την εκδίκηση ως παιδεία - αγωγή του ήρωα): "Ο καιρός τέλειωσε. Ήρθε η ώρα. Ακονίστε την Πράξη" (Γ. Χειμωνάς). Πράξη που προσθέτει νέα δυστυχία πάνω στην παλιά. Πράξη που κάνει τον αθώο Ορέστη ένοχο. Από θύμα, θύτη. Το οπλισμένο χέρι του δείχνει "Τι αντίτιμα ασέβειας χαρίζουν οι θεοί". Αντίτιμο της πατροκτονίας η μητροκτονία. Κι ο Ορέστης "άγγελος θανάτου", με σύνεργό του τον αθώο, του προηγουμένου αίματος, Πυλάδη. Και η Ηλέκτρα; Κυρίαρχη του δράματος, είναι εκείνη που σχεδίασε και πόθησε το "δίκαιο" φόνο. Εκείνη που δίψασε μα και θα θρηνεί και γι' αυτό το αίμα. Γιατί πολύ λαχτάρησε την αγάπη της μάνας και πολύ τη στερήθηκε. Η Ηλέκτρα είναι "χρεωμένη" όλο τον πόνο και το πένθος της γενιάς της. Θέλησε την πράξη, που θα έκοβε με το σπαθί τον "ομφάλιο λώρο" του αμαρτωλού της γένους. Η μητροκτονία συντελείται. Η ευτυχία, όμως, δεν είναι "μοίρα" της Ηλέκτρας. "Μοίρα" της, το πένθος για τον αιμάτινο δρόμο του ανθρώπου προς την εξουσία, για την "ισορροπία" του τρόμου αντί της αρμονίας ανθρώπου - κοινωνίας, εξουσίας - θεσμών - αξιών. Η Ηλέκτρα είναι πλάσμα του μύθου και της ιστορίας, ποιητικό και κοινωνικό, ταυτόχρονα. Ενεργητικός φορέας της "μοίρας" και άφταιγο θύμα της, ταυτόχρονα. Κινεί τα νήματα ενός φόνου, που θα τη βυθίσει περισσότερο στο πένθος. Τα δάκρυα είναι η δική της κάθαρση. Συμπαραστάτης στον αρχαίο Πόνο και στο αρχαίο Πένθος της ο Χορός ("γένεθλα γενναίων τοκέων"), ο συλλογικός, νηφάλιος μάρτυρας-κριτής της Πράξης, ως "μοίρας" του πολίτη και της πολιτείας. Του ανθρώπου και της ανθρωπότητας. Αριστούλα Ελληνούδη ("ΘΥΜΕΛΗ")