Πολυφωνικά τραγούδια από την Ήπειρο και την Κορσική

Abstract

Πρόκειται για δημοτικά τραγούδια που εντοπίζονται στην περιοχή γύρω από τα σημερινά ελληνοαλβανικά σύνορα (Πωγώνι, Δερόπολη, Δελβίνο, Χειμάρρα, Λεσκοβίκι, μέρος της Κόνιτσας, κ.ά.), όπου ως το 1944 συμβίωναν πληθυσμοί Ελλήνων και Αρβανιτών (Τσάμηδες και Λιάπηδες). Αποτελούν τη μοναδική περίπτωση μουσικής παράδοσης, αλλά και μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες μουσικές φόρμες όχι μόνο στην Ανατολική Μεσόγειο και τα Βαλκάνια αλλά στο παγκόσμιο ρεπερτόριο της λαϊκής πολυφωνικής μουσικής. Η απόδοση των τραγουδιών αυτών γίνεται από ομάδα τραγουδιστών που πρέπει να περιλαμβάνει τουλάχιστον 4 άτομα. Ο συνηθέστερος αριθμός είναι 5, αλλά μπορεί να φτάνει και 6, 7 ή ακόμη και 10 τραγουδιστές - ανάλογα με τους ισοκράτες (ώστε να "γεμίζει το τραγούδι και να πάει βρονταριά!..."). Ο κορυφαίος της ομάδας τραγουδάει την κυρίως μελωδία, δηλαδή αρχίζει, "παίρνει" το τραγούδι, γι' αυτό και ονομάζεται "παρτής" ή "πάρτης" ή "σηκωτής". Του απαντάει ο δεύτερος που "γυρίζει" ή "τσακίζει" το τραγούδι, γι' αυτό και λέγεται "γυριστής", ενώ οι υπόλοιποι, οι "ισοκράτες", κρατούν το "ίσο", δηλαδή το φθόγγο της τονικής της μελωδίας. Στην ομάδα αυτή μπορεί να προστεθεί (επιπλέον ή σε αντικατάσταση του γυριστή) κι ένας ακόμη τραγουδιστής, ο "κλώστης", που κάνει ιδιόμορφους λαρυγγισμούς με ψεύτικη ψηλή φωνή ("φαλτσέτο", όπως στα τυρολέζικα γιόντλερ), "κλώθοντας" το τραγούδι ανάμεσα στην τονική και την υποτονική της μελωδίας. Τόσο ο γυριστής όσο και ο κλώστης κόβουν απότομα το τραγούδι στην υποτονική της μελωδίας δημιουργώντας έτσι με τον τελευταίο φθόγγο του παρτή μιαν έντονη διαφωνία (διάστημα 2ας), που είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της πολυφωνικής φόρμας και της δίνει ένα ιδιόμορφο άκουσμα. Η τοποθέτηση των τραγουδιστών μέσα στο σύνολο και το φύλο τους ακόμη, ορίζεται από μιαν αυστηρή ιεραρχία που βρίσκεται σε σχέση με το ρόλο και την τεχνική του καθένα μέσα στην ομάδα. Όσον αφορά την καταγωγή αυτής της πολυφωνικής φόρμας (παρόλο που η έρευνα δεν έχει καταλήξει ακόμη σε βέβαια συμπεράσματα), όλες οι ενδείξεις πείθουν ότι ανάγεται σε πολύ παλιές (ίσως ακόμη και προελληνικές) εποχές. Πράγματι οι μελωδίες των τραγουδιών (μαζί με ορισμένα ακόμη της Ηπείρου και κάποια γυναικεία τραγούδια της Θεσσαλίας) είναι τα μοναδικά στον ελλαδικό χώρο που έχουν διατηρήσει την πεντατονική ανημίτονη κλίμακα (μουσική κλίμακα που αποτελείται από 5 νότες χωρίς ημιτόνια). Η κλίμακα αυτή, όπως έχει αποδείξει η πρόσφατη μουσικολογική έρευνα, ταυτίζεται με το δώριο τρόπο των αρχαίων Ελλήνων, την κατεζοχήν "ελληνική αρμονία". Μέσα στους αιώνες στο πολυφωνικό τραγούδι έρχονται να προστεθούν και νέες επιδράσεις, όπως αυτή της βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, που, χωρίς αμφιβολία, επηρεάζει τη μελωδική γραμμή του γυριστή (τονική και υποτονική) καθώς και τους ισοκράτες. Επίσης στην τεχνική του παρτή και του κλώστη μπορούμε να διακρίνουμε κάποια μίμηση του "πολυφωνικού" παιξίματος της γκάιντας, κάτι που ανιχνεύουμε και στον τρόπο που παίζουν το κλαρίνο και το βιολί οι παλιοί ηπειρώτες οργανοπαίχτες, όταν και αυτοί μιμούνται τη γκάιντα στους παραδοσιακούς σκοπούς " μονή γκάιντα" και "διπλή γκάιντα" που συναντάμε σ' αυτή την περιοχή. Τα ηπειρώτικα πολυφωνικά τραγούδια, εκτός από την ιδιαιτερότητα της μουσικής τους δομής και το μοναδικό τρόπο με τον οποίο εκφράζουν το φυσικό, ιστορικό και κοινωνικό χώρο όπου γεννήθηκαν κι αναπτύχθηκαν, παρουσιάζουν παράλληλα κι ένα ενδιαφέρον μέσα από τη μελέτη της εξάπλωσής τους. Έτσι έχουν επηρεάσει ανάλογες φόρμες φωνητικής μουσικής στη Γιουγκοσλαβία (Ιλλυρία) και στην Κάτω Ιταλία και Σικελία (όπου εγκαταστάθηκαν Αρβανίτες τον 15ο αιώνα, διωγμένοι από τους Τούρκους). Επίσης, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η θεωρία του Ολλανδού μουσικολόγου Jaap Kunst που συνδέει την πολυφωνία της Ηπείρου με τη μακρινή Ινδονησία, καθώς επισημαίνει αναλογίες όχι μόνο στη δομή και τις ονομασίες των τραγουδιστών, αλλά φτάνει και ως τα διακοσμητικά μοτίβα της λαϊκής κεντητικής. Πράγματι, φαίνεται πως υπάρχει ένα νοητό τόξο (που ανάγεται σε προελληνικές περιόδους και ανανεώθηκε αργότερα, την Αλεξανδρινή εποχή) που συνδέει πολιτισμικά τα Βαλκάνια με τη Ν.Α. Ασία, περνώντας από τον Καύκασο, τη Β. Περσία, το Αφγανιστάν, τη Β. Ινδία... Σ' όλο το μήκος .της διαδρομής, βρίσκουμε πολιτισμικές συγγένειες και αντιστοιχίες που εκδηλώνονται και στη μουσική, επιβεβαιώνοντας γι' άλλη μια φορά την αρχέγονη δύναμη των ήχων στην επικοινωνία ανάμεσα στους λαούς, πέρα από φυλές και θρησκείες.