"Ο υπηρέτης δύο αφεντάδων" Κάρλο Γκολντόνι

Abstract

Ο Γκολντόνι διαισθάνεται ολοένα και περισσότερα την κεφαλαιώδη σημασία του αναμορφωτικού έργου που προτίθεται να ασκήσει. Έχει συλλάβει το ιδεώδες μιας «κωμωδίας χαρακτήρων», και ολόκληρη αυτή η περίοδος θα σηματοδοτηθεί από τον αγώνα ανάμεσα στην τελευταία και στην παραδοσιακή commedia dell’arte, που προβάλει σθεναρή αντίσταση. Πρέπει να υποθέσουμε, ότι ο ίδιος αγώνας εκτυλίσσεται και στο ίδιο το πνεύμα του Γκολντόνι, καθώς αυτός είναι στενά συνδεδεμένος με την παράδοση της οποίας γνωρίζει τα προτερήματα και τα θέλγητρα, διαβλέποντας όμως ταυτόχρονα πως θα πρέπει στο εξής να περάσει από την αναπόφευκτη αναίρεσή της για να φτάσει στη μοναδική φόρμα που είναι ικανή να δώσει στο ιταλικό κωμικό θέατρο την αξία που του είναι απαραίτητη. Και όταν δε νοιώθει καθόλου αυτή τη νοσταλγική μεταμέλεια, είναι υποχρεωμένος να συμπεριφερθεί σαν να την ένοιωθε, τόσο ισχυρές ήταν οι αντιστάσεις που προβάλλονταν, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, από τους ηθοποιούς και το κοινό του. Όπως γίνεται συχνά, το Σημείωμα για τον Αναγνώστη, που παρατίθεται από τον Γκολντόνι στην αρχή της έκδοσης του «Υπηρέτη δύο αφεντάδων», μας παρέχει πολύτιμες πληροφορίες. Παρ’ ότι δε διευκρινίζει ότι εμπνεύσθηκε από μια γαλλική πηγή μεταγραμμένη από τον Riccoboni και περιορίζεται στο να σημειώσει ότι του προτάθηκε από τον Σάκκι, τη χαρακτηρίζει όμως εξ’ αρχής ως φαρσοκωμωδία, διαφορετική από τις «κωμωδίες χαρακτήρων» του και αυτό γιατί είναι συγκροτημένη γύρω από το πρόσωπο του Τρουφαλντίνο. Η κωμωδία αυτή εκτυλίσσεται σ’ έναν κόσμο που ελάχιστα ενδιαφέρεται για την αληθοφάνεια, γιατί είναι αυτός της Commedia dell’ arte. Ο χαρακτήρα του Τρουφαλντίνο νομιμοποιείται εδώ να παρουσιάζει τις, με οποιονδήποτε άλλο τρόπο ασυμβίβαστες, αντιθέσεις ανάμεσα στην ηλιθιότητα και την ευφυΐα: μπορεί να είναι «ηλίθιος όταν φέρεται απερίσκεπτα», αλλά «τετραπέρατος όταν ενεργεί με δόλο» και σ’ αυτό έγκειται ο χαρακτήρας του Τρουφαλντίνο. Από την άλλη, σύμφωνα με τον Γκολντόνι, δε θα έπρεπε να γίνεται τόσος λόγος ιδιαίτερα γι’ αυτόν τον πρωταγωνιστή , και «η κωμωδία θα μπορούσε να κάνει και χωρίς αυτόν». Αυτή η δήλωση δικαιολογημένα εκπλήσσει, και προκαλείται κανείς να απαντήσει πως σ’ αυτή την περίπτωση το έργο θα ήταν ακατανόητο ή τουλάχιστον εξ ολοκλήρου διαφορετικό. Όπως ο Τρουφαλντίνο, όλα τα πρόσωπα κατάγονται απευθείας από τον κόσμο της Commedia dell’ arte. Πρώτα- πρώτα, οι δύο «γέροι»: ο Πανταλόνε (υπό το παραδοσιακό όνομα Πανταλόνε των Μπιζονιόζι), και ο Ντοτόρε, με τα παιδιά τους Κλεαρέτη και Σίλβιο αντίστοιχα. Μέσα σ’ αυτό το μικρόκοσμο ο Γκολντόνι εισάγει δύο στοιχεία ξένα, με διπλή έννοια (ξένα), αφού είναι και οι δύο Τορινέζοι: έναν άντρα, τον Φλορίντο Αρετούζι, και μια νέα γυναίκα μεταμφιεσμένη σε άντρα, τη Βεατρίκη. Τέλος, τρεις ρόλοι «υπηρετών» που αντιπροσωπεύονται από τον Μπριγκέλα υπό την ιδιότητα του ιδιοκτήτη λοκάντας, την Σμεραλντίνα ως καμαριέρα της Κλεαρέτης και τέλος τον Τρουφαλντίνο. Η πλοκή ξεκινά από το γεγονός ότι στη λοκάντα του Μπριγκέλα καταφτάνουν διαδοχικά, και εν αγνοία ο ένας του άλλου, η Βεατρίκη αναζητώντας τον δολοφόνο του αδελφού της, που θεωρεί πως είναι ο Φλορίντο , και ο Φλορίντο κυνηγημένος από την αστυνομία του Τορίνο. Ο Πανταλόνε και Ντοτόρε συναντιώνται για το γάμο του Σίλβιο και της Κλεαρέτης, παρουσία της Σμεράλντας και του Μπρίγκελα, παλιού φίλου του Πανταλόνε. Ο τελευταίος και ο Ντοτόρε, είναι δύο άνθρωποι γνωστικοί που φροντίζουν για τη διακριτικότητα, και αποφασίζουν να γιορτάσουν σε στενό περιβάλλον αυτό το γάμο, του οποίου η προοπτική γοητεύει τη Σμεραλντίνα που ονειρεύεται να παντευτεί. Συμπτωματικά θυμούνται το μυστηριώδη θάνατο ενός Τορινέζου συνεργάτη του Πανταλόνε, του Φεντερίκου Ρασπόνι, που «δολοφονήθηκε εξ’ αιτίας της αδελφής του». Ο Μπριγκέλα τους βεβαιώνει πως είχε γνωρίσει τον νεκρό, καθώς και την αδελφή του: «Μια νέα, έξυπνη και τολμηρή, ντυνόταν αντρικά, καβαλούσε άλογο, κι εκείνος την αγαπούσε πάνω κι απ’ την αδελφή του…». Στη σημείο αυτό φθάνει ο Τρουφαλντίνο για να τους διαβιβάσει ένα μήνυμα: εκδηλώνει από την αρχή το αφελές θράσος του, πολλαπλασιάζοντας τις ερωτήσεις στους μεν και στους δε, προτού ευαρεστηθεί να αυτοπαρουσιαστεί σαν υπηρέτης εκείνου του οποίου μόλις συζητούσαν το θάνατο: του Φεντερίκο Ρασπόνι από το Τορίνο. Μέσα σε γενική κατάπληξη, εμφανίζεται η Βεατρίκη μεταμφιεσμένη σε άντρα και, υπό το όνομα του αδελφού της, διεκδικεί το χέρι της Κλεαρέτης που ο Πανταλόνε είχε υποσχεθεί στον τελευταίο… Από αυτά τα πρώτα δεδομένα, ξεδιπλώνεται η κυρίως πλοκή, αυτή που δίνει στο έργο το όνομά του και η οποία δένεται από τη στιγμή που, φτάνοντας με τη σειρά του στο πανδοχείο του Μπριγκέλα, ο Φλορίντο θα προσλάβει κι αυτός τον Τρουφαλντίνο στην υπηρεσία του. Ευτυχώς- κι αντίθετα μ’ αυτό που γράφει ο Γκολντόνι στο Σημείωμα του προς τους Αναγνώστες – υπάρχει ο Τρουφαλντίο που αρκεί για να δώσει στο έργο την πραγματική κωμική του διάσταση. Είναι ακριβώς αυτός ο ρόλος που του επιτρέπει να αξιοποιήσει στο έπακρο τα χαρίσματα του ακροβάτη που περιλαμβάνει ο «τύπος» του: όπως π.χ. στη σκηνή 15 της β’ πράξης, όπου ο Φλορίντο και στη συνέχεια και η Βεατρίκη – Φεντερίκο, διατάζουν τον Τρουφαλντίνο, όπως γινόταν συνήθως στα πανδοχεία για τους υψηλούς ταξιδιώτες, να τους σερβίρει το γεύμα, έχοντας μάλιστα τη φαεινή ιδέα να γευματίσουν στο ιδιαίτερο διαμέρισμά τους. Σ’ αυτή τη φάση ο Τρουφαλντίνο μπορεί να φανεί πραγματικά άξιος του τίτλου του ως «Υπηρέτη των δύο αφεντάδων», τρέχοντας δεξιά κι αριστερά για να σερβίρει τα πιάτα των δύο αφεντάδων του… Αυτό το έργο με το διαβολεμένο ρυθμό, εκτυλίσσεται χωρίς να βγει από τη σκιά της Commedia dell’ arte. Εδώ ο Γκολντόνι «όφειλε» ίσως να πιέσει τον εαυτό του για να συλλάβει και να συντάξει μια κωμωδία που θα σεβόταν αυτό το είδος (του οποίου είχε πλήρως εντοπίσει και απορρίψει τα ατοπήματα, την κούραση και τη σκλήρυνση) και ταυτόχρονα να έδινε την εντύπωση ότι το δοξάζει, τη στιγμή ακριβώς που το πρόδιδε εξ ολοκλήρου.