"Εκκλησιάζουσες" του Αριστοφάνη

Abstract

Έργο της τελευταίας περιόδου της ποιητικής δημιουργίας του Αριστοφάνη οι "Εκκλησιάζουσες" παρουσιάζουν έκδηλα τα γνωρίσματα μιας μεγάλης μεταστροφής, που δεν περιορίζεται μόνο σε θέματα δομικών αποκλίσεων από την παραδοσιακή μορφή της αρχαίας κωμωδίας, αλλά επεκτείνεται και σε νέους τρόπους θεώρησης του κωμικού στοιχείου, που τώρα έχει χάσει πια σε μεγάλο βαθμό την παλιά του εριστικότητα και εκφράζεται περισσότερο με διάθεση ειρηνική και πολύ λιγότερο σατιρική, αφήνοντας αρκετά περιθώρια για τη διαπίστωση μιας έντονα απαισιόδοξης θέσης. Ωστόσο, η μεταστροφή αυτή δεν απορρέει αποκλειστικά τουλάχιστον από κάποια ανάλογη αναθεώρηση του τρόπου κατά τον οποίο αντιλαμβανόταν τα πράγματα στα γεράματά του ο Αριστοφάνης, αλλά αντανακλά κυρίως την τότε πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα της Αθήνας, όπως αυτή διαμορφώθηκε στα χρόνια που ακολούθησαν μετά την ήττα του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν όχι μόνο η πολιτική ηγεσία ήταν ανίκανη να κατευθύνει στο σωστό δρόμο την πόλη, αλλά και η κοινωνική ανισότητα είχε σε τέτοιο βαθμό διευρυνθεί, ώστε να οδηγηθεί ο δήμος σε ανοιχτή πια αντιπαράθεση προς την ομάδα των οικονομικά ισχυρών. Από την άποψη αυτή, οι “Εκκλησιάζουσες", ακολουθώντας την πάγια τακτική της κωμωδίας, προβάλλουν κι εδώ ένα επίκαιρο για την εποχή που παραστάθηκαν θέμα, ένα θέμα που, όσο κι αν στις ρεαλιστικές διαστάσεις του είναι πέρα για πέρα ουτοπικό, δεν παύει να ανταποκρίνεται προς τις ανησυχίες και την προβληματική της εποχής του. Κάποια συνθήκη ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Βοιωτούς, που μνημονεύεται πως έγινε δύο χρόνια πριν σε κάποιο στίχο του έργου, μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε με αρκετή βεβαιότητα την παράστασή του στο 392 π.Χ., ενώ αγνοούμε σε ποια ακριβώς γιορτή παραστάθηκε και με πόση επιτυχία. Η Προξαγόρα, γυναίκα του Βλέπυρου και κεντρική ηρωίδα του έργου, μεταμφιεσμένη σε άντρα με τα ρούχα του Βλέπυρου ανακοινώνει στους θεατές την απόφαση που πήραν οι γυναίκες στη γιορτή των Σκίρων' θα επιχειρήσουν ντυμένες αντρικά να μπουν στη συνέλευση και να περάσουν ψηφίσματα που θα μεταβιβάζουν τη διοίκηση της πόλης σ' αυτές, καθώς οι περισσότεροι άντρες από έλλειψη ρούχων θα έμενα αναγκαστικά κλεισμένοι στα σπίτια τους. Πλησιάζουν χαράματα, και τώρα τις περιμένει για μια τελευταία πρόβα απ' την οποία θα αναδειχθεί η ικανότερη για την εκφώνηση του απαραίτητου λόγου. Στην πρόβα που ακολουθεί μετά τη συγκέντρωση οι υποψήφιες ομιλήτριες αποδεικνύονται εντελώς ακατάλληλες και τελικά την ευθύνη την αναλαμβάνει η Πραξαγόρα. Στο μεταξύ ξυπνάει ο Βλέπυρος. Διαπιστώνει την έλλειψη των ρούχων του, επειδή όμως βιάζεται να ικανοποιήσει φυσική του ανάγκη, βγαίνει έξω με το φόρεμα και τα παπούτσια της γυναίκας του κι εκεί συναντιέται μ1 ένα γείτονα που κι αυτός έχει πάθει τα ίδια. Απάνω στη μεταξύ τους συζήτηση έρχεται από τη συνέλευση θορυβημένος ο Χρέμης. Τα νέα που φέρνει είναι για τους άντρες καταλυτικά: κάποιος άγνωστος όμορφος νεαρός (η Πραξαγόρα) κατάφερε να πείσει τη συνέλευση να αναθέσει τη διοίκηση της πόλης στις γυναίκες, γιατί μόνο αυτές είναι μυαλωμένες, οικονόμες, σοβαρές, νομοταγείς και τίμιες. Τη στιγμή αυτή φτάνει στο σπίτι και η Πραξαγόρα. Με πολλή δυσκολία καταφέρνει να διώξει τις υποψίες του Βλέπυρου πως ο λόγος της απουσίας της τη νύχτα ήταν κάποια συνάντηση με εραστή και, ενώ στην αρχή υποκρίνεται άγνοια για τις αποφάσεις της συνέλευσης, στη συνέχεια ανακοινώνει τα μέτρα: Κοινοκτημοσύνη των αγαθών, των γυναικών, των παιδιών και αντίστοιχα και των γονέων, κατάργηση των δικών, κοινή εγκατάσταση των πολιτών σε ενιαίο χώρο, κοινά συσσίτια. Ο καθένας πρέπει να μεταβιβάσει την περιουσία του στο κράτος, που από δω και μπρος με τη φροντίδα των γυναικών θα έχει την ευθύνη για όλα. Ειδικότερα στον έρωτα, το προβάδισμα θα έχουν οι άσχημοι και στη συνέχεια θα μπορεί ο καθένας να πηγαίνει με το σύντροφο της προτίμησής του. Ωστόσο, στην πράξη το νέο σύστημα προκαλεί από την πρώτη στιγμή αδιέξοδο. Στο Χρέμη που είναι έτοιμος να παραδώσει την περιουσία του αντιτίθεται κάποιος με πολλή ειρωνία, θυμίζοντάς του πως οι πολίτες πρέπει να είναι με το κράτος καχύποπτοι και να μη συμμορφώνονται εύκολα προς το νόμο. Στον έρωτα επίσης τα πράγματα δεν πάνε καθόλου καλά. Μια νεαρή, που προβάλλει στο παράθυρο περιμένοντας το φίλο της ανοίγει εριστικό διάλογο με κάποια γριά του απέναντι σπιτιού, που έχει κι αυτή προβάλει το κεφάλι της, αναζητώντας άντρα. Είναι έτοιμη να τραγουδήσει γλυκό ερωτικό σκοπό της Ιωνίας και στο κορίτσι, που επαινεί τα κάλλη του, αντιτάσσει τη μακρόχρονη ερωτική της πείρα. Στο μεταξύ φτάνει ο φίλος. Η γριά, επικαλούμενη το νόμο, διεκδικεί προτεραιότητα στην ερωτική πράξη, παραιτείται όμως μετά τις πολύ καυστικές για τα γεράματα και την ασχήμια της παρατηρήσεις του νεαρού, κι ενώ το κορίτσι ετοιμάζεται να μπει μαζί του στο σπίτι, μια δεύτερη γριά παρουσιάζεται που τον διεκδικεί κι αυτή, συμπλεκόμενη με μια τρίτη. Τελικά αναγκάζεται να πάει με τη δεύτερη, ενώ επιμένει ν' ακολουθήσει και η τρίτη, και το έργο κλείνει μ1 ένα γερό συμπόσιο, όπου πρωτοστατεί ο Βλέπυρος κι ο Χορός των γυναικών θριαμβολογεί για τη μεγάλη τους νίκη. Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι ο τρόπος κατά τον οποίο χειρίζεται εδώ το θέμα του ο Αριστοφάνης παρουσιάζει σημαντικές διαφορές σε σύγκριση με τα ηρωικότερα έργα του. Στις "Εκκλησιάζουσες" δεν υπάρχουν καυστικές τουλάχιστον διακωμωδήσεις πολιτικών ή άλλων προσώπων της Αθηναϊκής κοινωνίας, η παράβαση, που αποτελούσε την κυριότερη ενότητα της αρχαίας κωμωδίας και που μέσα απ' αυτήν ο ποιητής μεταβίβαζε τα προσωπικά του μηνύματα και καυτηρίαζε τις αδυναμίες των ομοτέχνων του, ουσιαστικά λείπει, και ο χορός δεν κατέχει πια ούτε σε ένταση ούτε σε μηνύματα την παλιά κυριαρχική του θέση. Από την άλλη πλευρά τα μέτρα που εξαγγέλλει η Πραξαγόρα, όσο εξωφρενικά κι αν φαίνονται, έχουν τόσα κοινά σημεία με τις προτάσεις του Πλάτωνα στο πέμπτο βιβλίο της “Πολιτείας", ώστε πολλοί να θεωρούν πως οι "Εκκλησιάζουσες" δεν κάνουν τίποτ' άλλο από το να διακωμωδούν αυτές τις προτάσεις. Εκείνο πάντως που φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σημασία είναι το ότι ο ίδιος ο Αριστοφάνης επιλέγει το θέμα αυτό όχι για να συμμεριστεί ανάλογες λύσεις, αλλά αντίθετα για να αφήσει μέσα απ' αυτές να διαφανεί η διάχυτη απαισιοδοξία του για το μέλλον της πόλης, όταν τίποτα πια δε λειτουργεί κατά τρόπο που να θυμίζει, έστω και αμυδρά, το παλιό μεγαλείο της.