"Το τραγούδι του νεκρού αδελφού" Μίκη Θεοδωράκη

Abstract

Μέσα από την εμφύλια διαμάχη η μάνα ξεπετάγεται σαν το πιο οδυνηρό αλλά και στέρεο σύμβολο της νεοελληνικής "μυθολογίας". Πλάι της, οι δυο γιοι, που θα αντιπαλέψουν θανάσιμα μέσα στις πόλεις, στα στρατόπεδα και πάνω στα Βουνά. Βέβαια, το μεγαλύτερο μέρος των φαντάρων που πολέμησαν ενάντια στο Δημοκρατικό Στρατό, στο βάθος δεν ήξερε γιατί πολεμάει. Ήταν θύμα της αντικομμουνιστικής προπαγάνδας και της ομαδικής πολεμικής υστερίας που τόσο έντεχνα ξέρουν να δημιουργούν οι κρατούντες. Έτσι, δεκάδες χιλιάδες νέοι πολέμησαν και σκοτώθηκαν στα βουνά ενώ, όχι μονάχα η ταξική τους προέλευση, η αγωγή και τα συμφέροντα αλλά συχνά κι αυτή ακόμα η προσωπική τους συμμετοχή στην Αντίσταση τους τοποθετούσαν "εξ αντικειμένου" στην αντίπερα όχθη. Μερικοί, όπως ο Αντρέας στο "Τραγούδι του νεκρού αδελφού" πίστευαν πως υπεράσπιζαν κάποια "εθνικά ιδανικά". Άλλοι πάλι, όπως ο Τάκης, ζητούσαν να εκδικηθούν το θάνατο κάποιου δικού τους που έπεσε θύμα απερίσκεπτων ενεργειών. “Μυθολογικά" πρόσωπα όμως γίνονται μόνο εκείνοι που από πίστη ή αυταπάτη αποτελούν τους φορείς αλλά και τα θύματα του ιστορικού γίγνεσθαι. Η προσωπική "Μοίρα" δίνει τη θέση της στην ομαδική, την εθνική, την οικουμενική. Ο αιώνας μας, αιώνας -ορόσημο στην πανανθρώπινη ιστορία, συγκλονίζεται από κοσμογονικές αλλαγές. Η ιστορική νομοτέλεια περνά σαν μπουλντόζα πάνω από τις πατρίδες, χωρίζει κοινωνίες, φίλους, εραστές, οικογένειες, αδέλφια! Όμως, μετά την καταστροφή, εκεί που τελειώνει το αίμα και ο πόνος, συντελείται μια νέα γέννα, μια καινούρια αρχή! Και για να γεννηθεί κάτι στέρεο, άξιο, ανώτερο αυτού που χάθηκε, απαιτούνται θυσίες, που δεν αφήνουν απέξω ούτε κι αυτό τον ιερό δεσμό του αίματος, του έρωτα και της φιλίας. Το μυθολογικό πρόσωπο-σύμβολο γίνεται λοιπόν πρόσωπο τραγικό, ξεφεύγει από τις πραγματικές, γνωστές έως εκείνη την ώρα, διαστάσεις του... Ο Παύλος που συμβολίζει την ιδέα της αλλαγής και της προόδου, αφού δεν καταφέρνει να λύσει τις αντιθέσεις του, θυσιάζει τον εαυτό του και όσα αγάπησε και αυτή η "θυσία" υπακούει στον ιστορικό νόμο που θέλει το καινούργιο να αναδυθεί μέσα από ατελείωτες αντιθέσεις, συγκρούσεις, καταστροφές και θυσίες. Η Ισμήνη, σύμβολο της Ζωής και του Έρωτα, δε γλυτώνει τελικά από τα γρανάζια μιας μεγάλης ιστορικής στιγμής και θυσιάζεται, όμως αυτή η θυσία είναι η κορυφή της ευθύνης. Η Ισμήνη συμβολίζει τα εκατομμύρια αγνά και αθώα θύματα που πότισαν και ποτίζουν τα θεμέλια του μελλοντικού οικοδομήματος της πανανθρώπινης ειρήνης! Ο τόπος που ξετυλίγεται το δράμα είναι η Αθήνα, ενώ ο χρόνος είναι λίγο αδιευκρίνιστος, θυμίζει όμως αρκετά τη Μάχη του Δεκέμβρη. Είναι ένας Δεκέμβρης μέσα στα πλαίσια του εμφυλίου πολέμου! Ο μύθος, τα γεγονότα, τα πρόσωπα εμπεριέχονται όλα στο τραγούδι. Οι άνθρωποι και τα γεγονότα παρέρχονται, το τραγούδι όμως μένει και τραγούδι είναι ο λαός σε όλη την ιστορική του ουσία, την πορεία και συνέχειά του. Ο λαϊκός τραγουδιστής και τα λαϊκά όργανα συμβολίζουν το σταθερό στήριγμα, το μόνιμο χαλύβδινο άξονα που γύρω του περιστρέφονται κλονιζόμενα πρόσωπα και γεγονότα. Είναι ο κεντρικός αρμός μιας φυλής, ενός έθνους, όλων των λαών. Γιατί, μαζί με τη γλώσσα, συμπυκνώνουν την πεμπτουσία του παλλαϊκού-πανεθνικού, δηλαδή του ίδιου του ανθρώπινου χαρακτήρα διά μέσου των εποχών και των αιώνων. (Αποσπάσματα από σημείωμα του Μίκη Θεοδωράκη για το έργο, από το Βιβλίο του "Το Χρέος", 1972).